Պատմություն

Հայկական մշակույթը ուշ միջնադարում և նոր ժամանակների սկզբին
Ա. Մշակույթի հիմնական կենտրոնները
Բ. Մշակույթը որպես ինքնապահպանման միջոց
Գ. Դպրոցը և պատմագրությունը մշակութային համակարգում

Ուշ միջնադարյան Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական ծանր վիճակն իր կնիքն է թողել մշակույթի զարգացման վրա։ Այնուամենայնիվ, արվեստի որոշ ճյուղեր շարունակում էին զարգանալ։ Հաջողություններն ակնառու էին հատկապես մանրանկարչության, իսկ հետագայում արդեն գրատպության բնագավառում։ Այս շրջանի հայ մանրանկարիչներից նշանավոր էին Հակոբ Ջուղայեցին, Մեսրոպ Խիզանցին, Սահակ Ծաղկարարը և ուրիշներ։ Իսկ  15-17-րդ դարերի առավել հայտնի դպրոցներից էին Վասպուրականի, Կարինի, Նոր Ջուղայի և Ղրիմի մանրանկարչական դպրոցները։ Զարգացում էր ապրում նաև գորգագործությունն ու մետաղագործությունը։ Հայկական գորգերն արտահանվում էին Եվրոպայի ու Մերձավոր Արևելքի շատ երկրներ և մեծ հռչակ ունեին։ Ուշագրավ էին հատկապես հայկական վիշապագորգերը։ Հայկական համայնքներում հայտնի էին բարձրարվեստ ոսկերչությունն ու նկարչությունը։ Արվեստի նշանավոր գործ էր Նոր Ջուղայից Ալմաստե գահը, որը նվիրվեց ռուսաց ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչին։ Նոր Ջուղայի հայ արվեստագետներից Բոգդան Սալթանովը, 1666թ. հաստատվելով Մոսկվայում, աշխատում էր Զինապալատում և մեծ դերակատարություն ունեցավ ռուսական դեկորատիվ արվեստի զարգացման գործում։ Ուշ միջնադարի հայտնի մանրանկարիչ է Մեսրոպ Խիզանցին,ով ստեղծագործել է Նոր Ջուղայում: Նրա անունով մեզ է հասել շուրջ 40 ձեռագիր մատյան: Պահպանելով Վասպուրականի դպրոցի ավանդույթները, Խիզանցու արվեստում նկատվում է Միջագետքին բնորոշ մշակույթի և եվրոպական նոր արվեստի ազդեցությունը («Սամարացի կինը ջրհորի մոտ», «Խաչից իջեցում», «Ողբ Քրիստոսի» և այլն): 16-17-րդ դարերում շարունակում է զարգանալ խաչքարային և քանդակագործական արվեստը:

Հայաստանը 15-17-րդ դարերում

1.Օտար տիրապետության շրջան
2.Կիսաանկախ իշխանություններ
3.Ազատագրական միտքը և հիմնական ուղղությունները

Միջինասիական զորապետ Լենկթեմուրը Պարսկաստանի մեծ մասը գրավելուց հետո նրա բանակները ձեռնամուխ եղան նոր նվաճումների։ Լենկթեմուրի զորքերը 1386թ. անցան Երասխ գետը և մտան Սյունիք։ Առաջ շարժվելով Այրարատյան դաշտով՝ նրանք ասպատակեցին շրջակա բնակավայրերը։ Լենկթեմուրի զորքերն այդպես էլ չկարողացան ընկճել Սասունի լեռնականներին, իսկ Վանի բնակիչները համարձակորեն մերժեցին անձնատուր լինելու պահանջը։ Թշնամին քաղաքը գրավեց երկարատև պաշարումից և մեծաթիվ զոհեր տալուց հետո։ Կատաղած Լենկթեմուրը հրամայեց գերի տանել փրկված կանանց ու երեխաներին, իսկ ողջ մնացած տղամարդկանց ցած գլորել Վանի բերդի ժայռից։ Սպանվածների կույտն այնքան բարձրացավ, որ վերջին նետվածները ողջ էին մնում։ Լենկթեմուրի մահվան լուրը (1405թ.) ցնծությամբ է ընդունվում նվաճված ժողովուրդների կողմից։ Նրա ժառանգների միջև ծայր առան գահակալական արյունալի կռիվներ, որոնցից օգտվեցին կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերի առաջնորդները։

Հայաստանին և նրա հարևան երկրներին տիրելու համար։ Լենկթեմուրի հետնորդների և ակ-կոյունլուների դեմ պայքարում հաղթանակեց կարա-կոյունլու ցեղի առաջնորդ Կարա Յուսուֆը, որի օրոք նրա իշխանությունը վերածվեց ուժեղ տերության (1410-1468); Վերջինիս մայրաքաղաքն էր Թավրիզը։ Տերության մեջ էին մտնում Հայաստանը, Ատրպատականը, Իրանը և Վրաստանը։ Նրա իշխանության տարիները՝ համեմատած Լենկթեմուրի և նրա հաջորդների հաճախակի կրկնվող արշավանքների ժամանակաշրջանի հետ, հայերին թվում էին խաղաղ։ Հարաբերական խաղաղության այս կարճ շրջանում հայ ժողովուրդը հնարավորություն ստացավ վերականգնելու քայքայված տնտեսությունը։ Վերաշինվեց Կարս քաղաքը։ Կարա-կոյունլու տիրակալները հաճախ պետական բարձր պաշտոնների էին նշանակում հայ իշխանների, իսկ բանակում ներգրավում հայ զինվորականների։ Ջհանշահը (1437-1467), որը կարճ ժամանակում ճնշեց ըմբոստ ցեղապետերին ու ամրապնդեց իր իշխանությունը տերության ամբողջ տարածքում։ Նրա իշխանության տարիներին երկիրը խաղաղվեց, և ժողովուրդը շունչ քաշեց անընդմեջ կռիվներից:

Հայ ազատագրական շարժման գործիչները համոզված էին, որ միայն սեփական ուժերով հնարավոր չէ ազատագրվել թուրք-պարսկական տիրապետությունից։ Այն գաղափարն էր արմատացել, թե իբր մի հզոր քրիստոնյա պետություն պետք է ազատագրի հայ ժողովրդին։ Սակայն հստակ չէր, թե որն էր լինելու այդ ուժը, և ինչ ճանապարհներով էր Հայաստանն ազատագրվելու։ Ազատագրական շարժման ղեկն իրենց ձեռքն են վերցնում հայ հոգևորականության լավագույն ներկայացուցիչները։ Նրանք էլ Հայաստանի ազատագրության խնդրի վերաբերյալ հրավիրում են խորհրդաժողովներ։ Առաջին խորհրդաժողովը 1547թ. կազմակերպել է կաթողիկոս Ստեփանոս Սալմաստեցին Էջմիածնում: Ժողովը որոշում է դիմել Հռոմի պապին, որը, ժողովականների համոզմամբ, պետք է կազմակերպեր Հայաստանի ազատագրումը:

1548թ. պատվիրակությունը բանակցություններ է վարում Վենետիկում, իսկ 1549թ.՝ Հռոմի պապի հետ։ Հայոց կաթողիկոսը բանակցություններ է վարել նաև Գերմանիայի կայսեր, Պրուսիայի և Լեհաստանի թագավորների հետ, սակայն շոշափելի արդյունքի չի հասել: Հայ ազատագրական շարժման այս առաջին քայլը թեև ավարտվեց անարդյունք:Մի քանի տարի անց 1562թ Սեբաստիա քաղաքում Հայոց կաթողիկոս Միքայել Սեբաստացին հրավիրում է մեկ այլ գաղտնի ժողով, որի քննարկման առարկան դարձյալ Հայաստանի ազատագրության խնդիրն է: Ժողովականները գտնում էին, որ պետք է նոր խնդրագիր ուղարկել Հռոմի պապին ու Վենետիկի հանրապետությանը։ 1563թ. Աբգարը տեսակցել է Վենետիկի հանրապետության ղեկավարության, իսկ 1564թ.՝ Հռոմի պապի հետ։ Հակառակ հայերի ակնկալիքների, Հռոմի պապն այս անգամ էլ ոչ մի գործնական քայլ չձեռնարկեց Հայաստանի ազատագրության ուղղությամբ՝ պահանջելով միայն դավանաբանական զիջումներ։ Հայկական կողմը հույսը դնելով միայն եվրոպական օգնության վրա, թերագնահատում էր սեփական ուժերը Հայաստանի ազատագրության գործում։

Վերջաբան և եզրահանգումներ

Հայոց մեծերը փոխանակ մտածեին քայլեր իրենց ուժերով թշնամիներից ու օտարի լծից ազատվելու դիմում էին Հռոմի պապին, քանի որ իշխանությունը հոգևորականների ձեռքում էր նրանք փորձում էին համոզել, որպես քրիստոնյա ազգ օգնություն աղերսել: Եվ ամեն անգամ հիասթափվում էին ոչինչի չհասնելով: Ամեն ազգ պետք է ինքը որոնի իր ազատության ուղին և տեր կանգնի իր անկախությանը: Որովհետև ապավինելով ոչ մի պետություն երկար գոյատևել չի կարող:

Աղբյուր՝ http://armyansky.narod.ru/index/0-82

Հայկական պետականությունը Կիլիկիայում

1.Հայերը Կիլիկիայում

2.Իշխանությունից  մինչև թագավորություն

3.Կիլիկյան Հայաստանի կործանումը

Կիլիկիայի բնակչության մեծ մասը հայ էր էին, փոքրամասնություններից էին  ասորիները, մուսուլմաները, հրեաներն ու ֆրանկները։ Կիլիկիայի հայ ազնվականությունը շատ բաներ վերցրեց Ֆրանսիայից, օրինակ ասպետությունն ու շատ ֆրանսիական պաշտոնների անվանումներ։ Կիլիկիայի սոցիալական կառուցվածքն ավելի նման էր Արևմտյան Եվրոպայի երկրների ֆեոդալական համակարգին, քան ավանդական Մեծ Հայքի նախարարականհամակարգին։ 

Որոշ հայեր ընդունեցին ուղղափառություն և կաթոլիկություն, սակայն այդ ամենը չունեցավ միակողմանի ազդեցություն, քանի որ հայկական մշակույթի որոշ տարրեր ներմուծվեցին նաև Եվրոպա։ Կիլիկիայում էին գործում ժամանակի հայտնի հայ արվեստագետներ, օրինակ հայտնի մանրանկարիչ Թորոս Ռոսլինը, ով գործել է Հռոմկլա քաղաքում 13-րդ դարում։ 
Ռուբինյան Կիլիկիան ծնունդ առավ միջազգային բարդ իրավիճակում։ Բյուզանդիայի, Սելջուկների ու Արաբական էմիրությունների, Անտիոքի խաչակիրների միջև մղվող կատաղի կռիների ժամանակ առաջացավ այս իշխանությունը։ Մարտերում լինելով վճռական, իսկ դիվանագիտության մեջ խոհեմ՝ նրանք կարողացան խոշոր պետությունների հակասութուններից քաղել օգուտ ի շահ հայրենիքի։

Ռուբեն 1ինի (1080-1095) և Կոստանդին 1ինի (1095-1100) օրոք հայ ավատատերերը իշխում էին Լեռնային Կիլիկիայի մեծ մասի և հարթավայրային Կիլիկիայի առանձին շրջանների վրա։ Ռուբեն 1ինի կառավարման տարիները համընկան Խաչակիրների առաջին արշավանքների(1096-1099) շրջանին։ Թորոս 1ինի(1100-1129) և Լևոն 1ինի( 11129-1137) օրոք հայկական իշխանապետությունը իր սահմաններն ընդարձակեց հյուսիսում և հատկապես հարավում, իր իշխանությունը տարածելով Կիլիկիայի մի շարք ծովափնյա շրջանների վրա։ Դրա հետևանքով սրվեցին հարաբերությունները խաչակիրների, Բյուզանդիայի և Սելջուկների միջև։ Ռուբինյանները մոտ կես դար ռազմական և դիվանագիտական պայքար էին մղում միաժամանակ երեք հակառակորդ մրցակիցների միջ պակաս վտանգավոր չեր նաև չորրորդ թշնամին՝ կենտրոնախույս հայ ֆեոդալները։Նրանք վաղուցվանից այստեղն հաստատված հայ ֆեոդալական տների նեկայացուցիչներեն էին, որոնք բյուզանդական պաշտոնյաներ էին և չէին ցանանում իրենց տեղը զիջել Ռուբինյաններին։ Մոտ հարյուր տարի նրանք ակտիվ պայքար մղեցին կենտրոնական իշխանության դեմ։ Թեև 1137 թվականին (Լևոն 1-ինի օրոք) Բյուզանդիային հաջողեց իրեն ենթարկել Կիլիկիային, սակայն Թորոս 2-ին (1145-1169) հաջողվեց վերականգնել երկրի անկախությունը։ 1152 ին հայերը ջախջախեցին կայսրության պատժիչ բանակին։ 12-րդ դարի երկրորդ կեսին իշխաննությունն այնքան հզորացավ, որ մնացյալ հայ ավատական տները հարկադրված ենթարկվեցին նրան։

Ռուբինյանների պետության հաստատուն լինելու մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ հայոց եկեղեցու աթոռանիստը Անիից տեղափոխվեց

Կիլիկիայի արևելյան սահմանների մոտակայքում գտնվող Հռոմկլա ամրոցը, իսկ 1293 ին Սիս մայրաքաղաքը, ուր մնաց մինչև 1441 թվականը։ Կիլիկիան թագավորություն ճանաչվեց 1198 ին Լևոն երկրորդի (1187- 1219) օրոք։ Դառնալով իշխան նա կարողանում է ճնշել կենտրոնախույս խոշոր ավատատերերին և ստեղծել հզոր և հաստատուն պետություն։

Կիլիկյան Հայաստանի համար ստեղծված անբարենպաստ կացությունը շարունակվեց նաև XIV դարում: Իրավիճակն ավելի բարդացավ, երբ մոնղոլներն ընդունեցին մահմեդականություն, և փոխվեց նրանց վերաբերմունքը քրիստոնյաների նկատմամբ: Մոնղոլա-մամլուքյան հակամարտությունն ավարտվեց մամլուքների հաղթանակով: Օգտվելով սրանից՝ մամլուքները նորից արշավեցին Կիլիկիա:

Լարված իրավիճակ ստեղծվեց երկրում, երբ Օշինն ու Կոստանդին Կեսարացի կաթողիկոսը փորձեցին իրագործել Սսի ժողովի որոշումները: Մայրաքաղաքում տեղի էին ունենում ցույցեր և հանրահավաքներ, որոնց մասնակիցները պահանջում էին հրաժարվել Սսի ժողովի որոշումներից: Տարաձայնություններին վերջ տալու համար Օշինն Ադանա քաղաքում հրավիրեց նոր ժողով, որը վերահաստատեց Սսի ժողովի որոշումները: Այսպես հայ հասարակության մեջ առաջացավ մի խմբավորում, որը փորձում էր Հայոց եկեղեցին միավորել քրիստոնեական մյուս եկեղեցիների հետ: Այս խմբավորումը ստացավ ունիթորներ (միարարներ) անվանումը: Ունիթորների և հակաունիթորների պայքարը խախտեց հասարակության միասնությունը և մեծապես թուլացրեց երկիրը:

Գիտակցելով, որ քրիստոնյա երկրները չեն օգնելու Կիլիկիային, Մեսրոպ Արտազեցի կաթողիկոսը Սիս քաղաքում հրավիրեց եկեղեցական ժողով, որը չեղյալ հայտարարեց Սսի և Ադանայի ժողովների որոշումները:

1373թ. հայոց արքունիքը թափուր գահը որոշեց հանձնել Գվիդոն Լուսինյանի եղբորորդի Լևոն Ե-ին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Կիպրոսում: 1374թ. նա մեծ դժվարությամբ հասավ Սիս և օծվեց թագավոր: Այդ ժամանակ մամլուքները և թուրքմենները կրկին պաշարել էին մայրաքաղաքը: Պաշարվածները, դրսից ոչ մի օգնություն չստանալով, հրկիզում են քաղաքը և քաշվում միջնաբերդ: Համառ դիմադրությունից հետո, ռազմամթերքի և սննդամթերքի վերջանալու պատճառով, 1375թ. ապրիլի 16-ին Սիսն ընկավ: Գերյալների թվում էին Լևոն Լուսինյանն ու նրա ընտանիքը և Պողոս Սսեցի կաթողիկոսը, որոնց տարան Կահիրե: Սուլթանը Հայոց կաթողիկոսին թույլատրեց վերադառնալ, բայց Լևոնին արգելեց թողնել Կահիրեն: Հետագայում նա ևս գերությունից ազատվեց, տեղափոխվեց Եվրոպա և նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու անհաջող փորձ կատարեց: Լևոն Ե Լուսինյանը մահացավ 1393թ. Փարիզում: Ներկայումս այն կրում են իտալական Սավոյան հարստության ներկայացուցիչները։

Վերջաբան և եզրահանգումներ
Կիլիկիայի հայկական պետության երեք հարյուրամյա գոյությունը հնարավորություն տվեց անկախ պետության մեջ զարգացնելու սեփական հարուստ մշակույթը, պետականությունը, ազգային քաղաքականությունը և գիտությունը։

Կիլիկյան Հայաստանի ստեղծած հոգևոր արժեքները իրենց ողջ փայլով մտան հայոց մշակույթի ու պատմության ընդհանուր գանձարան, և այդ տեսանկյունից Կիլիկիայի պատմության ուսումնասիրումը մեծ նշանակություն ունի հայ ժողովրդի պատմության համար։ Կիլիկյան Հայաստանը անկում ապրեց, քանի որ շրջապատված էր երեք կողմից թշնամիներով, իսկ ներսում և կրոնի տարբեր ուղղությունները (ուղղափառ, կաթոլիկ) և անհամերաշխությունները հայ ֆեոդալների հետ, մոնղոլների մահմեդականության ընդունումն ու վերաբերմունքի փոփոխությունը քրիստոնյաների հանդեպ: Հայերը ընտրեցին սխալ արտաքին քաղաքականություն, ընտրելով լատին-եվրոպական հողին, որն անհեռանկար էր և այն երկիրը տարավ կործանման:

Աղբյուր՝
http://akunq.net/am/?p=34667
https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6#.D4.BF.D5.AB.D5.AC.D5.AB.D5.AF.D5.B5.D5.A1.D5.B6_.D5.80.D5.A1.D5.B5.D5.A1.D5.BD.D5.BF.D5.A1.D5.B6.D5.AB_.D5.A1.D5.B6.D5.AF.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.B6_.D5.B8.D6.82_.D5.AF.D5.B8.D6.80.D5.AE.D5.A1.D5.B6.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.A8

http://patm.arma-vir.com/nyut.php?id=3